Nadchodzi prawdziwy szok kulturowy na polskim rynku pracy. Przez lata pracodawcy działali w prawnej próżni, opierając rekrutację na zaufaniu i fizycznej kopii dyplomu, której autentyczności nie mogli legalnie zweryfikować. Ta era dobiega końca. Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego, po konsultacjach z inicjatywą Rafała Brzoski „SprawdzaMy”, przygotowało rewolucyjną nowelizację ustawy. Już wkrótce każda firma, która będzie miała uzasadnione wątpliwości, zyska prawo do bezpośredniego kontaktu z uczelnią w celu potwierdzenia wykształcenia kandydata lub pracownika. To przełom, który ma ukrócić proceder posługiwania się fałszywymi dokumentami i fundamentalnie zmienić zasady gry w procesach rekrutacyjnych. Dla tysięcy absolwentów i pracowników oznacza to jedno: ich kwalifikacje zostaną poddane testowi, jakiego do tej pory nie było.
Luka prawna i bezradność pracodawców. Dlaczego dyplomy były nieweryfikowalne?
Problem, który przez lata pozostawał niezauważony przez legislatorów, a który obnażyła inicjatywa „SprawdzaMy”, tkwił w interpretacji przepisów o ochronie danych osobowych. Okazuje się, że polski system prawny, mimo że dyplomy uczelni wyższych uznaje za dokumenty publiczne, nie przewidywał procedury ich weryfikacji na rynku krajowym. Pracodawcy byli w sytuacji patowej – mogli żądać okazania dyplomu, ale nie mogli pójść o krok dalej i potwierdzić jego autentyczności u źródła, czyli na uczelni.
Kluczowe okazało się tu stanowisko Prezesa Urzędu Ochrony Danych Osobowych (UODO). Zgodnie z jego interpretacją, przepisy krajowe „co do zasady nie przewidują uprawnienia pracodawcy do występowania do innych podmiotów w celu potwierdzenia lub sprawdzenia prawdziwości dokumentów przedłożonych przez pracowników lub kandydatów do pracy”. Oznacza to, że cały proces opierał się na swoistej „umowie społecznej” i zaufaniu, że przedstawiony dokument jest prawdziwy. Chociaż uczelnie zabezpieczają dyplomy przed fałszerstwami, a Kodeks pracy pozwala żądać udokumentowania wykształcenia, brakowało ostatniego, kluczowego elementu – mechanizmu weryfikacji.
Co ciekawe, taka procedura istnieje, ale wyłącznie na potrzeby obrotu prawnego z zagranicą. W takich przypadkach dyrektor Narodowej Agencji Wymiany Akademickiej (NAWA) może, na wniosek absolwenta, poświadczyć autentyczność dokumentu. Paradoksalnie, łatwiej było zweryfikować polski dyplom za granicą niż w samej Polsce. Ta absurdalna luka prawna wkrótce przejdzie do historii.
Inicjatywa Rafała Brzoski i przełom w ministerstwie. Kto stoi za zmianą?
Impulsem do działania stała się deregulacyjna inicjatywa „SprawdzaMy”, której twarzą jest Rafał Brzoska, założyciel InPostu. To właśnie delegaci tej grupy, podczas konsultacji z administracją rządową, wskazali na palący problem niemożności weryfikacji dyplomów. Zwrócili uwagę, że w praktyce dokumenty poświadczające ukończenie studiów mają na rynku pracy głównie charakter „dekoracyjny”, ponieważ ich autentyczność jest przyjmowana na słowo.
Informacja ta trafiła na podatny grunt w Ministerstwie Nauki i Szkolnictwa Wyższego, które podjęło działania legislacyjne. Resort przyznał w dokumentacji projektu, że zlokalizowano istotną lukę prawną, która od lat uniemożliwiała pracodawcom skuteczne sprawdzenie kwalifikacji kandydatów. Efektem tej współpracy jest projekt nowelizacji ustawy, który ma wreszcie dać firmom konkretne narzędzie do walki z oszustwami i zapewnienia transparentności w zatrudnieniu.
Zaangażowanie znanego przedsiębiorcy i jego inicjatywy nadało sprawie odpowiednią rangę i przyspieszyło prace. To pokazuje, jak współpraca sektora prywatnego z administracją publiczną może prowadzić do realnych i potrzebnych zmian w prawie, które dotkną praktycznie każdego uczestnika rynku pracy – od studentów, przez absolwentów, po działy HR w największych korporacjach.
Nowe uprawnienia pracodawcy. Jak będzie wyglądać weryfikacja dyplomu w praktyce?
Projektowana nowelizacja wprowadza jasne i konkretne rozwiązanie. Pracodawca, który będzie miał wątpliwości co do autentyczności dyplomu, będzie mógł zwrócić się bezpośrednio do uczelni, która go wydała, z wnioskiem o potwierdzenie zawartych w nim danych. Procedura ma być jednak obwarowana kilkoma kluczowymi warunkami, aby chronić prywatność absolwentów.
Weryfikacja będzie możliwa, gdy zostaną spełnione następujące przesłanki:
- Pracodawca musi najpierw powziąć uzasadnione wątpliwości co do autentyczności danych w dyplomie. Na razie to sformułowanie jest dość ogólne i jego interpretacja będzie kluczowa w praktyce.
- Kandydat do pracy lub pracownik musi wcześniej sam udostępnić pracodawcy dyplom lub informacje w nim zawarte, takie jak imię, nazwisko i numer dokumentu.
- Wniosek do uczelni będzie dotyczył wyłącznie potwierdzenia zgodności tych konkretnych, udostępnionych wcześniej danych.
Nowe przepisy mają zostać dodane bezpośrednio do Kodeksu pracy, co nada im odpowiednią rangę i moc prawną. Oznacza to, że pracodawcy zyskają formalne prawo do kontaktu z uniwersytetem zarówno w trakcie procesu rekrutacyjnego, jak i po zatrudnieniu pracownika, jeśli pojawią się ku temu podstawy. To koniec z bezradnością działów HR i poleganiem wyłącznie na wyglądzie papierowego dokumentu.
Kiedy rewolucja wejdzie w życie? Harmonogram prac nad ustawą
Prace nad nowymi przepisami nabrały tempa. Projekt nowelizacji ustawy o szkolnictwie wyższym i nauce został już skierowany do szerokich konsultacji publicznych i opiniowania. To kluczowy etap procesu legislacyjnego, który pozwoli dopracować szczegóły i zebrać uwagi od najważniejszych interesariuszy.
Na wyrażenie swojej opinii i zgłoszenie ewentualnych uwag kluczowe instytucje mają czas do 25 lipca 2024 roku. Wśród podmiotów, do których trafił projekt, znajdują się m.in.:
- Konferencja Rektorów Akademickich Szkół Polskich (KRASP)
- Konferencja Rektorów Publicznych Uczelni Zawodowych (KRePUZ)
- Rada Główna Nauki i Szkolnictwa Wyższego
- Krajowa Reprezentacja Doktorantów
- Organizacje związkowe i przedstawiciele pracodawców
Po zakończeniu etapu konsultacji projekt zostanie przeanalizowany pod kątem zgłoszonych uwag, a następnie będzie dalej procedowany w rządzie i parlamencie. Chociaż dokładna data wejścia w życie ustawy nie jest jeszcze znana, dynamika prac sugeruje, że zmiana jest traktowana priorytetowo. Można się spodziewać, że nowe prawo zacznie obowiązywać w perspektywie najbliższych miesięcy, wprowadzając fundamentalną zmianę na polskim rynku pracy i kończąc erę „dyplomów na wiarę”.